M. Maurice Dumoulin, Le calendrier de l’église de Mâcon, d’après un bréviaire manuscrit du XVe siècle à l’usage de Charlieu, BD, Tome VIII, pages 223 à 238, Montbrison, 1895.

 

Le manuscrit d’où j’extrais ce calendrier, appartient à la bibliothèque de Roanne où il porte le n° 17 du catalogue de Viry (1). C’est un bréviaire sur parchemin de 503 feuillets, mesurant 148 millimètres sur 98, très endommagé en de certaines parties, veuf de beaucoup de ses feuillets au commencement et à la fin. Il a été relié assez mal dans le courant de ce siècle et rogné à nouveau. Les quelques ornements qu’il présentait ont ainsi en partie disparu, l’humidité a fait le reste 2).

Le calendrier est intact, c’est là le point le plus important ; mais il est fréquemment illisible.

Grâce à une récente communication, nous possédons déjà un calendrier du XVe siècle secundum ecclesiæ Lugdunensis à l’usage d’une chapelle de Saint-Germain-Laval. Voici un calendrier secundum ecclesiæ Matisconensis à l’usage de Saint-Philibert de Charlieu.

La destination de ce bréviaire, d’une écriture du XVe siècle, est indiquée par plusieurs notes du calendrier, où est fait mention de la fête de la dédicace de l’église de Charlieu et de celle de saint Philibert son patron ; son possesseur ou quelqu’un de ses amis a laissé les deux notules suivantes, toutes deux rayées d’un trait de plume, tracées en caractères de la même époque.

« Messire Guichard le plus prodigue de Sainct­Philibert », et « Messire Guichard, bon homme, lemelieur de Sainct-Philibert » (3).

Voici le texte de ce calendrier, tel que nous avons pu l’établir.

_________________________

(1) N° 22 du cat. Bougenot, Invent, des Manuscrits des Bibl. des Départements , t. XXI, p. 505

(2) C’est à la fin de ce manuscrit, sur une page de garde qu’est écrite la note relative à la mort de Jacques Faye, protonotaire du Saint Siège que j’ai reproduite dans l’opuscule, A travers les vieux livres , p. 24. — Voir, plus loin, au 20 juillet.

(3) F° 267 r°.

_________________________

JANVIER

 

KL Januarius habet dies XXXI, tuna XXX .

 

 

III A Januarius I Circumcisio Domini.

b IV 2 Oct. sancti Stephani.

XI c III 3 Oct. sancti Johannis.

d II 4 Oct. sanctorum Innocentium.

XIX e Nonas 5

VIII f VIII 6 Epiphania Domini . XII Lectio.

g VII 7

XVI A VI 8

.V b V 9

c IV ‘o Pauli, primi heremite.

XIII d III 11

II e Il 12

f Idus 13 [Oct.] Epiphanie . Hylarii, episcopi et confessons. IX 1.

X g XIX 14 Felicis, confessons.

A XVIII 15 Boniti, episcopi et confessons.

XVIII b XVII 16 Marcelli, pape et martyris. IX 1. Speusipi.

VII c XVI ‘7

d XV 18 Prisce, virginis. III I.

XV e XIV ‘9

IV f XIII 20 Fabiani et Sebastiani , mcm. IX I.

g XII 21 Agnetis, virginis. IX I.

XII A XI 22 Vincenhii, martyris . IX I.

I b X 23

c lx 24 Thimotei, apostoli. III J.

IX d VIII 25 Conyersio sancti Pauli . IX I. Projecti, martyris.

e VII 26 Policarpi, sociorumque ejus. III 1.

XVII f VI 27

VI g V z8 Agnets, secundo. IX I.

A IV 29 Oct. Vincentii.

XIV b III 3o Hodie fiat de sancto Valeriano episcopo.

III c II 31

 

 

FÉVRIER

 

KL Februarius habet dies XXVIII, luna XXIX .

 

 

d Februarius 1

XI e IV 2 Purificatio Beate Marie. X I.

XIX f III 3 Blasii, episcopi et martyris. IX I. Lupicini, episcopi et

confessoris.

VIII g II 4

A Nonas 5 Agathe, virginis et mantyris. IX I.

XVI b VIII 6

V c VII 7

d VI 8

XIII e V 9 Oct. Beate Mar[ie]. IX I.

II f IV 10 Scolastice, virginis. III I.

g III 11 Translatio sci Desiderii, epi. III I.

X A II 12

b Idus 13 [Stephani, epi. et confessorisi]. III I Alexandri, episcopi.

XVIII c XVI 14 Valentini, epi. martyri III I.

VII d XV 15

e XIV 16 Onesimi, apostoli. III I.

XV f XIII 17 Juliane, virginis. III I.

IV g XII 18

A XI 19

XII b X 20

I c IX 21

d VIII 22 Cathedra sancli Petri. IX I.

IX e VII 23

f VI 24 Mathie, apostoli. IX I.

XVII g V 25

VI A IV 26

b III 27

XIV c II 28

KL Marcius habet dies XXXI, luna XXX.

 

 

 

III d Marcii 1 Albini, episcopi et conf. III I.

e VI 2

XI f V 3

g IV 4

XIX A III 5

VIII b II 6

c Nonas 7 Perpetue et Felicitatis sociorumque eorum, martyrum. III I.

XVI d VIII 8

V e VII 9

f VI 10

XIII g V 11

II A IV 12 Gregoril, pape. IX I.

b III 13

X c II 14

d Idus 15

XVIII e XVII 16

VII f XVI 17

g XV 18 Anselmi, episcopi.

XV A XIV 19 sancti Josephi, sponsi Marie, confessoris.

IV b XIII 20

e XII 21 Benedicti, abbatis. IX I.

XII d XI 22

I e X 23

f IX 24

IX g VIII 25 Annonciatio Dominica . 1X1.

A VII 26

XVII b VI 27

VI c V 28

d IV 29

XIV e III 30

III f II 31

 

 

 

AVRIL

 

KL Aprilis habet dies XXX, luna XXIX.

 

 

g Aprilis 1

XI A IV 2 Nicecii, epi. Lugduni. IX I.

b III 3

XIX c II 4 Ambrosii, epi. IX I.

VIII d Nonas 5

XVI e VIII 6

V f VII 7

g VI 8

XIII A V 9

II b IV 10

c III 11 Leonis, pape et martyris. III I.

d II 12

e Idus 13

XVIII f XVIII 14 Tiburcii, Valeriani et Maximi, martyrum. III I.

VII g XVII 15 S. Helena, Virgo.

A XVI 16 Ysodori, martyris.

XV b XV 17

IV c XIV 18

d XIII 19

XII e XII 20

I f XI 21

g X 22 Soteris, pape et mart3 ris.

IX A IX 23 Georgii, martyris. IX 1.

b VIII 24

XVII c VII 25 Marci, evangeliste.

VI d VI 26 Cleti, pape et martyris. Dedicatio eccleaie Vougiaci.

e V 27

XIV f IV 28

III g III 29

A II 30 Sigismundi, martyris. Eutropii, martyris.

 

MAI

KL Mavus habet dies XXXI, luna XXX.

 

 

XI b Maius 1 Philippi et Jacobi, apostolorum. IX 1.

c VI 2

XIX d V 3 Invencio Ste Crucis. IX 1.Alexandri, Eventi.

VIII e IV 4 Floriani, martyris.

f III 5 Gothardi, epi.

XVI g II 6 Johannis ante Portam Latinam . Ill 1.

V A Nonas 7 Juvenalis, martyris. III I.

b VIII 8 Victoris, martyris. III 1.

XIII e VII 9 Translacio sancti Nicolay. IX I.

II d VI 10 Gordiani et Epymachi, martyrum. III I.

e V 11 Mamerti epi. Maioli, abbatis. IX I.

X f IV 12 Nerei, Achillei et Pancracii, martyr. III1.

g III 13 Marie ad martyres. III I.

XVIII A II 14 Victoris et Corone, martyrum. IX I.

VII b Idus 15

c XVII 16

XV d XVI 17

IV e XV 18

f XIV 19 Potenciane, virginis. III I.

XII g XIII 20

I A XII 21

b XI 22

IX c X 23 Tranalatio sancti Philiberti. IX I. Desiderii, epi.et martyris.

d IX 24

XVII e VIII 25 Urbani, pape et martyris. III I.

VI f VII 26

g VI 27

XIV A V 28 Geraldi, episcopi Matisconensis et conf. IX I.

III b IV 29

c III 30

XI d II 31 Petronille, virginis. III I.

 

 

 

 

 

 

 

 

JUIN

KLI Junius habet dies XXX, luna XXX.

.

e Junius I Nichomedis, martyris. III I.

XIX f IV 2 Photini, sociorumque ejus. 1X1. Marcellini Petri martyrum.

VIII g III 3

XVI A II 4

V b Nonas 5

c VIII 6 Claudii, epi. et confessoris. IX I.

XIII d VII 7

II e VI 8 Medardi, epi. et confessoris. III I.

f V 9 Primi et Feliciani, martyrum. III I.

X g IV 10 Basilidis, sociorumque ejus. III I.

A III 11 Barnabe, apostoli . IX I.

XVIII b Il 12 Basilidis, Cirini, Naboris et Nazari, martyrum.

VII c Idus 13 Anthonii, confessoris. IX I.

d XVIII 14 Regneberti, rn III I.

XV e XVII 15 Viti et Modesti, m. III I.

IV f XVI 16 Cirici et Julite matris ejus. IX I.

g XV 17

XII A XIV 18 Marci et Marcelliani, mart. III I.

I b XIII 19 Gervasii et Prothasii, mart. IX I.

c XII 20 Vitalis, martyris. III I.

IX d XI 21 Albani, Achacii, sociorumque ejus, mart. IX I.

e X 22

XVII f IX 23 Vigilia .

VI g viii 24 Nalivitas beati .Johannis Baptiste . IX I.

A VII 25 Translacio sci Elegii, epi. et conf.

XIV b VI 26 Johannis et Pauli, apostolorum. IX I.

III C V 27

d IV 28 Hirenei, sociorumque ejus. IX I. Leonis, pape. Vigilia.

XI e III 29 Petri et Pauli, apostolorum . IX 1.

f Il 30 Commemoracio sci Pauli. IX I. Marcialis, epi. et conf,

JUILLET

KL Julius habet dies XXXI, luna XXX.

g Julius 1 Oct. sci Johannis Baptiste. IX 1. Theobaldi, conf., Domiciam,

abbatis. XIX

VIII A VI 2 Processi et Martiniani, martyrum. III I.

b V 3 3

XVI c IV 4 Translacio sti Martini. III I.

V d III 5

e Il 6 Oct. apostolorum Petri et Pauli. IX I.

XIII f Nonas 7

II g VIII 8

A VII 9

X b VI 10 Septem Fratrum. III I.

c V 11 Translacio sancti Benedicti. III I.

XVIII d IV 12 Vivencioli, epi. III 1.

VII e III 13

f II 14

XV g Idus 15

IV A XVII 16

b XVI 17 Sperati, sociorumque ejus martyrum. III 1.

XII c XV 18 Symphorose cum VII filiis suis. IX I.

I d XIV 19 Margarite, virginis. III I.

e XIII 20 Hodie jovis XX Julii [rn°] V0 XVIII. obiit R. D. Jac. Faye,

prothonotharius.

IX f XII 21

g XI 22 Marie Magdalene . IX 1.

XVII A X 23 Appollinaris, epi. et martyris. III 1.

VI b lx 24 Christine, virginis. III I

c VIII 25 Jacobi, apostoli . IX I.

XIV d VII 26 Anne, matris Marie. IX 1.

III e VI 27 Hac die fit de sco Christoforo . IX 1.

f V 28 Nazari, Celsi et Pantaleonis, marlyrum. IX 1.

XI g IV 29 Felicis, Simplicii. Faustini et Beatricis, mart. IX I.

XIX A III 30 Abdon et Sennen, mart. IX 1.

b 11 31 Germani, epi. et Hirniterii, conf. IX I.

 

 

AOUT

KL Augustus habet dies XXXI, luna XXIX..

 

 

VIII c Augustus 1 Ad vincula sancti Petri . IX I.

XVI d IV 2 Stephani, pape et martyris. III I.

V e III 3 Invencio beati Stephani IX I.

f II 4 Justi, epi. et conf. III I.

XIII g Nonas 5 Dominici, conf. IX I.

II A VIII 6 Sixti, pare et martyris. Transfiguracio Domini . IX I. Fe-

licissiti, Agapiti.

b VII 7 Donati, epi. et martyris.

X VI c 8 Cirici, Largi et Smaragdi, mart. III I.

d V 9 Amoris et Viatoris. IX I.

XVIII e IV 10 Lanrentii, martyris. IX I.

VII f III 11 Tiburcii, martyris.

g II 12

XV A Idus 13 Ipoliti, sociorumque ejus, martyrum. III I.

IV b XIX 14 Eusebii, presbit. et conf. III I.

c XVIII 15 Assumpcio beate Marie . IX I.

XII d XVII 16

I e XVI 17 Oct. sancti Laurencii. III I. Mammentis. martyris.

f XV 18 Agapiti, martyris. III I.

IX g XIV 19

A A XIII 20 Philiberti, abb., patroni hujus ecclesie Cariloci IX I.

XVII b XII 21

VI c Xl 22 Oct. beate Marie. IX I. Timothei et Symphoriani.

d X 23 Minervi et Eteazari, martyrum. III I.

XIV e IX 24 Bartholomei, apostoli . IX I.

III f VIII 25 Genesii, martyris. III I. Ludovici, regis Francie, conf.

g VII 26

XI A VI 27 Rufi, martyris. III I.

XIX b V 28 Augustini, epi. IX 1. Hermetis et Juliani, mart.

c IV 29 Decollatio beati Johannis Baptiste . IX I. Sabine, Virginis.

VIII d III 30 Felicis, Audati, martyrum. III I.

e e II 31 Paulini, epi. et confessons. III I.

SEPTEMBRE

KL September habet dies XXX, luna XXX.

 

 

XVI f Septemberi 1 Prisci atque Lazari, mart. III I. Egidii, abbatis.

V g IV 2 Justi, epi. Lugd. IX I.

A III 3

XIII b II 4 Marcelli, martyris. IX I.

II c Nonas 5 Hodie dominica anno domini millesimo [?] quarto de-

cessit Petrus ……

d VIII 6

X e VII 7 Grati, epi. et conf. IX I.

f VI 8 Nativitas beate Marie . IX I.

XVIII g V 9 Gorgonii, martyris.

VII A IV 10

b III 11 Prothi et Iacinthi, martyrum.

XV c II 12 Sacerdotis, epi. et conf.

IV d Idus 13

e XVIII 14 Exaltacio Sce Crucis. IX I. Cornelii et Cipriani, mart.

XII f XVII 15 Oct. Ste Marie. IX I. Nichomedis, martyriS, Valeriani.

I g XVI 16 Eufemie vïrg. III 1. Lucie et Germiniani.

A XV 17

IX b XIV 18 Dedicatio hujus ecclesie Cariloci . IX I.

c XIII 19

XVII d XII 20

VI e XI 21 Mathei, apostoli et evangeliste . IX I.

f X s Mauricii, sociorurnque ejus. IX I.

XIV g IX 23 Invencio sancti Vincentii . IX 1. Tecle, virg.

III A VIII 24 Andochii et Tyrsi et Felicis, mart. III I.

b VII 25 Firmini, epi. et martyris. IX I.

XI c VI 26 Lupi, epi. et martyris. III I.

XIX d V 27 Cosme et Damiani, mart. III I.

e IV 28 Anemundi, epi. et martyris.

VIII f III 29 Michaelis, archangeli . IX I.

g II 30 Hieronymi presb. IX I. Defunctorum commemoracio.

 

OCTOBRE

KL October habet dies XXXI, luna XXIX.

 

 

XVI A October 1 Germani atque Remigii, episcoporum. III I.

V b VI 2 Leodegarii, epi. et martyris. III I.

XIII c V 3

II d IV 4 Francisci, conf. IX I.

e III 5 Apollinaris, epi. et conf. IX I.

X f II 6 Fidis, virginis. IX I.

g Nonas 7 Marci, pape. III I.

XVIII A VIII 8 Demetrii, martyris. III I.

VII b VII 9 Dionisil, sociorumque ejus . IX I.

– c VI 10

XV d V 11

IV e IV 12

f III 13 Geraldi, conf. III I.

XII g II 14 Calixti, pape et martyris. III I.

I A Idus 15 Antiochi, epi. III I.

b XVII 16 Vitalis, confessoris. Junieni epi. III I.

IX c XVI 17 Florentii, epi. et conf. III I.

d XV 18 Luce evangeliste . IX I.

XVII e XIV 19

VI f XIII 20

g XII 21 xj miliavirginum. III I. Sive de rnartyribus Asterii ( sic ). III I.

XIV A XI 22

III b X 23

c lx 24

XI d VIII 25 Crispini et Crispiniani mart. III I. Frontonis. III I.

XIX e VII 26

f VI 27 Vigilia .

VIII g V z8, Simonis et Jude apostolorum .

A IV 29

XVI b III 30 Innocentis, martyris. IX I.

V c II 31 Quintini martyris. Vigilia omnium sanctorum . III 1.

 

 

 

 

NOVEMBRE

KL November habet dies XXX, luna XXX.

 

d November 1 Feativitas Omnium Sanctorum. IX I.

XIII e IV 2 Omnium fidelium defunctorum Commemoracio.

II f III 3

g II 4

X A Nonas 5

b VIII 6

XVIII c VII 7

VII d VI 8 Octav. Omnium Sanctorum. IX I.

e V 9 Theodori, martyris. III I.

XV f IV 10 Verani, episcopi et conf. III I.

IV g III 11 Martini, epi. et conf . IX 1. Menne, martyris.

A II 12

XII b Idus 13 Brici, epi. et confessoris. IX 1.

I c XVIII 14

d XVII 15

IX e XVI 16 Eucherii, epi. et conf. III I.

f XV 17

XVII g XIV 18 Oct. sancti Martini. IX I. Romani, sociorumque martyris.

VI A XIII 19 Helizabeth. IX I.

b XII 20

XIV c XI 21 Columbani, abbatis. III I.

III d X 22 Cecilie, virginis et martyris. III I.

e IX 23 Clementis pape et martyris . IX I. Felicitatis, virg.

XI f viii 24 Grisogoni, martyris.

XIX g vii 25 Katerine, virginia et martyris . IX I. Petri, epi.

A VI 26 Lini, pape et martyrie. III I.

VIII b V 27 Agricole et Vilalis, mart. III I.

c IV 28 Cilee, apostoli. III I. Et dicitur Te Deum laudamus .

XVI d III 29 Saturnini, martyris. III I. Vigilia .

V e II 30 Andree, apostoli. IX I

DECEMBRE

KL December habet dies XXXI, luna XXIX.

 

 

XIII f December 1 Eligii, eph et conf.

II g IV 2

A III 3

X b II 4 Barbare, virginis et martyris.

c Nonas 5

XVIII d vin 6 Nicolay, epi. et conf. IX 1.

VII e VII 7 Oct. sancti Andree, apostoli.

f vi 8 Conceptio beate Marie . IX I.

XV g V 9

IV A IV 10 Eulalie, virginis. IX I.

b III 11

XII C II 12

I d Idus 13 Lucie, virginis. IX 1.

e XIX 14

IX f XVIII 15

g XVII 16 O Sapiencia .

XVII A XVI 17

VI b XV 18

c XIV 19

XIV d XIII 20

III e XII 21 Thome, apostoli . IX I.

t XI 22

XI g X 23

XIX A IX 24 Vigilia .

b VIII 25 Nativitatis Domini . IX I.

VIII c VII 26 Stephani, prothomartyris . IX I.

d VI 27 Johannis, apostoli et evangeliste . IX I.

XVI e V 28 Sanctorum Innocentium . IX I.

V f IV 29 Thome, epi. Cantu[a]riensis et martyris.

g III 30

XIII A II 31 Silvestri, pape . IX I.

Outre sa valeur liturgique, ce calendrier est intéressant en ce qu’il donne des détails précieux pour l’histoire locale ; mais à l’encontre de celui que M. l’abbé Sachet a présenté à la Diana (1), il ne contient ni indications astronomiques ni aucune de ces sentences comminatoires qui se retrouvent ensuite dans les calendriers des missels imprimés aux XVe et XVIe siècles.

La bibliothèque de la ville de Roanne possède deux missels imprimés pour des diocèses de la région : un missel à l’usage de l’église de Lyon (572 bis Cab) , et un missel à l’usage de l’église de Mâcon (348 Cab ).

Il m’est venu à l’idée de comparer les quatre calendriers fournis par chacun de ces ouvrages.

Entre le calendrier manuscrit du bréviaire que nous citons et le calendrier imprimé dans le missel à l’usage de Mâcon, il n’y a pas de grandes différences ; de même entre le calendrier publié par M. l’abbé Sachet et celui du missel à l’usage de Lyon. Cela doit être.

Cependant entre le calendrier manuscrit de l’église de Lyon et le calendrier imprimé de l’église de Mâcon, on constate de curieuses ressemblances.

Le dernier reproduit textuellement les devises menaçantes que l’on a constatées dans le premier ; celles des mois de janvier et de novembre diffèrent seules complètement.

Janvier porte en tête Jani prima dies et septima fine minatur, et on a inscrit à novembre Quinta novembris et tertia fert mala membris.

 

_________________________

(1) V. plus haut, p. 2 et suivantes.

_________________________

 

Ailleurs il n’y a que quelques différences de détail. C’est ainsi que pour mars on lit, dans l’imprimé, bibentem au lieu de bidentem, pour avril fit martis au lieu de est martis ; à juin c’est quindecimus à la place de quindenus ; au mois d’août perdit à la place de sternit ; à septembre decimus pour decima et enfin à décembre mirosus et non virosus.

Le rapprochement est curieux.

Malgré leurs ressemblances avec des textes imprimés, ces calendriers manuscrits n’en conservent pas moins de la valeur, comme auxiliaires aux études d’histoire locale : les imprimés, étant parfois aussi rares que les manuscrits.

X